پژوهشگروبلاگ شخصی قاسم صفایی نژاد

واژه فراغت را آنقدر شنیده‌ایم که برای پیدا کردن معنی آن نیازی به رجوع به لغت نامه پیدا نمی‌کنیم. شاید فقط برای آگاهی از املای فراغت که با «غ» است یا «ق» سوال داشته باشیم!

یادش بخیر  تابستان کودکی. منتظر تابستان بودیم تا در روزهای گرم تابستان با توپ پلاستیکی با بچه‌های محل هر روز و هر روز بریم فوتبال! نزدیک شب که می‌شد بر می‌گشتیم خونه و شب تلویزیون و استراحت و فردا روز از نو و روزی از نو ....

کم کم بزرگتر که شدیم آتاری 2600 و میکرو و سگا و کم کم بعد از مدتی پلی استیشن هم اضافه شد!

بعضی‌ها کلاس‌های ورزشی ثبت نام می‌کردند و بعضی‌ها کلاس‌های هنری. بعضی‌ها هم که به دنبال درآمد بودند و پس انداز. اما سرگرمی‌ها برای قشرهای مختلف جامعه متفاوت بوده و هست. به 13-14 سالگی که رسیدیم کوه رفتن و اردو هم اضافه شد.

اما این چند سال مثل اینکه اوقات فراغت تابستانی متفاوت شده است. اوقات فراغت دیگر فقط به خانواده و چند پایگاه تابستانی محله محدود نمی‌شود و به یک بحث رسانه‌ای تبدیل شده که در صحبت‌های بی‌شماری به آن اشاره می‌شود. همه این بحث‌ها پیرامون اوقات فراغت از تغییر نگرش و رویکردى خبر مى‌دهد که نسبت به این موضوع به وجود آمده است. مدیریت زمان شاخص اصلى این تغییر نگرش و برنامه ریزى براى اوقات فراغت است. توجه به اوقات فراغت دانش آموزانى که قرار است فصل تعطیلات خود را آغاز کنند از چنین زاویه‌اى اهمیت فراوان پیدا مى‌کند. چنین است که نحوه تدوین برنامه براى سپرى کردن درست این زمان خود به شاخصى براى نشان دادن مدیریت و برنامه ریزى تبدیل مى‌شود.

در تعاریفى که از سوى کارشناسان عنوان شده اوقات فراغت به زمانى گفته مى‌شود که در آن افراد جدا از نقشى رسمى که براى رسیدگى به امور بر عهده دارند، یک دسته فعالیت‌هاى آزادانه و انتخاب‌گرایانه را انجام مى‌دهند که چگونگى گذران آن متناسب با سن، جنس، طبقه اجتماعى، درآمد، شغل و مکان زندگى افراد متفاوت است. به اعتقاد جامعه شناسان و روانشناسان اوقات فراغت در جنبه‌هاى مختلف فردى، اجتماعى، فرهنگى، اقصادى و سیاسى با اهمیت و داراى کارکردهایى از جمله آزادى انتخاب و نوع فعالیت، اعتماد به نفس، خلاقیت و نوآورى، مشارکت اجتماعى، حفظ سنت‌ها و آداب ورسوم، تجدید قواى نیروى کار و افزایش بهره ورى اقتصادى و تعلق سیاسى است.

*برنامه ریزی

برنامه‏ریزى صحیح در زمینه اوقات و بهره‏گیرى مناسب از آن مى‏تواند اثرات مثبت فراوانى در زندگى انسان بر جاى گذارد. در زیر به برخى از این اثرات اشاره مى‏کنیم:

1- اوقات فراغت و خلاقیت: تحقیقات انجام شده در زمینه ویژگى‏هاى افراد خلاق نشان مى‏دهد که آنان علاوه بر این‏که از هوش سرشار و صراحت و انعطاف‏پذیرى بالایى برخوردار هستند، از اوقات فراغت‏خود حداکثر بهره را گرفته و با آزاداندیشى و تفکر خلاق خود، مسائل مختلف را بررسى مى‏کنند و در این فرصت‏هاى آزاد به راه حل‏هاى نو دست مى‏یابند؛ زیرا وجود فشار زمان یا فشار وقت در غیر ایام فراغت و در زندگى روزمره، زمینه‏ساز تنش و اضطراب بوده و وجود اضطراب شدید نیز یکى از آفات تفکر خلاق است.

علاوه بر این تحقیقات و مطالعات انجام شده حاکى از آن است که اوقات فراغت همواره بستر مناسبى براى خلاقیت‏ها و نوآورى‏ها بوده است؛ زیرا انسان در اوقات فراغت مى‏تواند با طیب خاطر و آزادانه اندیشه کند و در حل مسائلى که در حوزه شناختى او مطرح است از تفکر خلاق خود بهره بگیرد.

2- اوقات فراغت و بهداشت روانى: وجود اوقات فراغت در طول زندگى مى‏تواند نقش مؤثرى در سلامت و بهداشت روانى افراد داشته باشد. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکرى یا عملى افراد، خستگى جسمى و ذهنى انسان را به دنبال دارد به گونه‏اى که فرد به تدریج نشاط و شادابى خود را از دست مى‏دهد.

فقدان حداقلى از اوقات فراغت در زندگى روزمره باعث افزایش اضطراب و فشار روانى شده، زمینه اختلال در قواى حسى و ادراکى را فراهم مى‏کند. در طول سال تحصیلى نیز هرگز نباید شاگردان را به مطالعه مستمر و بى‏وقفه مجبور کرد و مانع از استفاده آن‏ها از زنگ‏هاى تفریح و استراحت و بهره‏گیرى از اوقات فراغت‏شد؛ زیرا فشار ذهنى و روانى ناشى از فعالیت‏ها و مشغله‏هاى مستمر نه تنها موجب ایجاد اختلال در بهداشت روانى فرد مى‏شود، بلکه قدرت فراگیرى، ادراک مطالب و نگهدارى ذهنى را به حداقل مى‏رساند.

3- اوقات فراغت و اصلاح رفتار: کثرت و استمرار فعالیت‏هاى ذهنى و درسى و یا عملى در زندگى روزمره بدون بهره‏گیرى از فرصت‏هاى آزاد ممکن است‏به تدریج موجب پدیدار شدن بعضى از عادات یا رفتارهاى نامطلوب در انسان شود. این مساله در بین دانش‏آموزان مدارس به ویژه در مقطع راهنمایى و متوسطه به دلیل تراکم و فشردگى برنامه‏هاى درسى بیش‏تر قابل ملاحظه است. باید توجه داشت که انحرافات اخلاقى و رفتارى به صورت ناگهانى ظاهر نمى‏شود، بلکه به تدریج پدیدار مى‏گردد.

بنابراین، از اوقات فراغت مى‏توان به عنوان مناسب‏ترین زمینه براى اصلاح بسیارى از اختلالات رفتارى پرخاشگرى، افسردگى، کم‏رویى و... بهره گرفت.

4- اوقات فراغت و بهره‏گیرى از توان و استعداد: ایام تابستان بیشترین وقت‏براى بهره‏گیرى از توان و استعدادهاى موجود و بالقوه است. با به کارگیرى نیرو و توان و استعدادهاى مختلف در اوقات فراغت، از هدر رفتن و هرز دادن نیروهاى نسل جوان و نوجوان جلوگیرى به عمل خواهد آمد و در نتیجه، مى‏توان آن‏ها را با انواع فعالیت‏هاى شناختى و ذهنى و یا کارهاى فنى و تجربى آشنا نمود تا در جهت کمک به خانواده و جامعه خود و خودکفایى آن‏ها مؤثر و مفید واقع شوند؛ به ویژه پرداختن به آن نوع فعالیت‏هایى که مطابق میل و رغبت و علاقه قلبى آنان باشد.

* چشم انداز

اهمیت دادن به زمانى که در اختیار داریم تنها مختص به اوقات فراغت و نحوه مصرف زمان در این اوقات نیست. با این حال، هنگامى که بحث برنامه ریزى براى چنین موضوعى پیش کشیده مى شود، نحوه استفاده از زمان و مدیریت درست آن به منظور بهره ورى بیشتر در اولویت قرار مى گیرد.

کارشناسان معتقدند که اتخاذ برنامه هاى تفریحى و سرگرم کننده متناسب با توانایى افراد، توجه به گسترش روابط اجتماعى در برنامه هاى اوقات فراغت به منظور ایجاد تعلق خاطر افراد به نظام اجتماعى، مشارکت دادن جوانان در فعالیتهاى سازندگى کشور به منظور تقویت حس هویت در آنان، ایجاد واحدهاى کوچک ارزان قیمت محله اى، ارائه آموزشهاى متنوع مرتبط با نقش هاى غیر شغلى افراد و افزایش دادن مشارکت خانواده ها از جمله راهکارهاى غنى سازى اوقات فراغت است.

به گفته کارشناسان توجه درست به نحوه سپرى کردن اوقات فراغت از آن رو اهمیت دارد که این اوقات علاوه براینکه زمان بسیار مناسبى براى اجراى برنامه‌ها وطرح‌ها در راستاى پرورش نسل آینده است، مى‌تواند مانع از گسترش آسیب‌هاى اجتماعى و فرهنگى شود.