پژوهشگروبلاگ شخصی قاسم صفایی نژاد

* این یادداشت در شماره 21 روزنامه صبح نو منتشر شده است.

انسان‌ها همواره با رسانه سروکار داشته‌اند؛ چه زمانی که به وسیله دود با هم ارتباط برقرار می‌کردند و چه حالا که رسانه‌های اجتماعی امکان برقراری ارتباط «همه مردم» با «همه مردم» و ارتباطات شبکه‌ای را فراهم کرده‌اند. از اواسط قرن پانزدهم میلادی و با اختراع ماشین چاپ، رسانه‌ها از فردی و بعضا گروهی وارد مرحله رسانه‌های جمعی شدند که در آن عده‌ای می‌توانستند برای بخش زیادی از مردم در مکان‌ها و زمان‌های مختلف پیام ارسال نمایند. سیر رسانه‌ها از «شفاهی» به «کتاب»، «روزنامه»، «مجلات»، «سینما»، «رادیو»، «تلویزیون» و دیجیتالی شدن و آنلاین شدن همه این‌ها در رایانه‌ها و اینترنت به سرعت سپری شد. هر رسانه کارکردی داشت و میزان تأثیر متفاوتی در قشرهای گوناگون مردم. تلویزیون همواره یکی از محبوب‌ترین رسانه‌ها از زمان پیدایش خود بود؛ محبوبیتی که بعضا منتقدان سفت و سختی دارد. اما این رسانه محبوب با آمدن رسانه‌های دیجیتال، آنلاین و تعاملی برای رقابت با رسانه‌های جدید و حفظ و افزایش محبوبیت خود باید روزآمد شود و خدمات بیشتری ارائه دهد. تلویزیون‌های کابلی (cable TV)، تلویزیون پروتکل اینترنت (IPTV)، تلویزیون اینترنتی (internet TV)، تلویزیون OTT (over the top) و سایر تلویزیون‌ها به همین منظور خلق شدند تا بتوانند مطابق نیازهای مخاطبان محتواهایی متفاوت خلق کنند؛ حتی محتواهایی از جنس بازی‌های تعاملی برخط یا آموزش الکترونیک.

در ایران به جز تلویزیون خطی که به صورت یکطرفه برای مخاطبان برنامه پخش می‌کند، چند سالی است که حرف از تلویزیون پروتکل اینترنت یا با اسمی آشناتر «آی‌پی‌تی‌وی» بر سر زبان‌ها افتاده است. 

آی‌پی‌تی‌وی چیست؟

آی‌پی‌تی‌وی سامانه ارائه خدمات چندرسانه‌ای است که در آن محتوای تلویزیونی و ویدئویی، با استفاده از پروتکل اینترنت (IP) و از طریق یک شبکه انتقال داده پهن‌باند، توسط بیننده )یا کاربر( دریافت می‌شود. با توجه به ماهیت «بسته‌ای» داده تلویزیونی و قابلیت شبکه‌های پهن‌باند به عنوان بستر ارتباطی آی‌پی‌تی‌وی، یکی از مهم‌ترین تحولات این حوزه یعنی ایجاد ارتباط دوطرفه یا تعاملی، میان سرویس دهنده و کاربر شکل گرفته است و به این ترتیب بیننده قادر است به راحتی تصمیم بگیرد که «چه چیز» را «چه وقت» ببیند. شاید مرور خلاصه خدمات آی‌پی‌تی‌وی به شناخت بیشتر آن کمک نماید:

- ویدئو درخواستی و موسیقی درخواستی (VOD & AOD): آی‌پی‌تی‌وی علاوه بر آن که برنامه‌های پخش زنده را برای مخاطبان ارائه می‌کند، آرشیوی از فیلم‌ها، سریال‌ها و همچنین آرشیوی از فایل‌های صوتی اعم از موسیقی، سخنرانی و ... در اختیار کاربر قرار می‌دهد تا هر زمان که خواست آن را مشاهده کند.

- بازی (Game TV): می‌توانید بازی‌های جذابی را به صورت انفرادی یا گروهی به صورت آنلاین با دیگر کاربران آی‌پی‌تی‌وی به انجام رسانید. آینده‌پژوهی نشان می‌دهند بازی‌های ویدئویی و آنلاین نقش پررنگی در زندگی مردم خواهند داشت.

- جابجایی زمان (Time Shift): از آنجایی که سیستم بطور خودکار برنامه‌ها را ذخیره می‌کند، کاربران قادر خواهند بود تا به برنامه‌هایی که فرصت دیدن آن‌ها را نداشته‌اند، در بازه زمانی مشخصی دسترسی مجدد یابند.

- ضبط شخصی برنامه (PVR): کاربران می‌توانند برنامه‌های مورد علاقه‌شان را ضبط و در فرصت مناسب تماشا کنند.

- خرید تلویزیونی (TV Shopping): کاربران می‌توانند خریدشان را از بین سبد محصولات بسیار متنوع (شبیه فروشگاه‌های اینترنتی) انتخاب و از طریق تلویزیون خریداری کنند.

- پرداخت لحظه‌ای (iPPV): با ویژگی پرداخت لحظه‌ای هر تماشا (iPPV) مشترکان می‌توانند حتی بدون اشتراک کانال خاصی، برنامه بخصوصی از آن کانال را در ازای خرید آن تماشا کنند.

- نظارت والدین (Control Parental): می‌توان دسترسی به کانال‌ها یا برنامه‌های خاصی را برای کودکان محدود کرد.

- از دیگر خدمات آی‌پی‌تی‌وی می‌توان به خدمات مشاوره پزشکی، خرید بلیط سینما، مسافرتی، مراکز تفریحی و ...، دسترسی به کتابخانه‌ها و مطالعه کتب مختلف، دسترسی به اخبار و آب و هوا، آموزش الکترونیک، دسترسی به روزنامه‌ها، مجلات و آگهی‌ها و همچنین ارائه خدمات بانکی اشاره کرد.

تجهیزات موردنیاز و هزینه‌های پرداختی کاربران

مردم برای دریافت آی‌پی‌تی‌وی نیاز به یک تلویزیون هوشمند یا دستگاه ست‌تاپ‌باکس مخصوص دارند. البته آی‌پی‌تی‌وی رایگان نیست و نیاز به پرداخت حق اشتراک ماهیانه یا پرداخت هزینه به ازای برنامه خاص الزامی است. برخی از سامانه‌های دنیا به ازای مشاهده اجباری تبلیغات از سوی کاربران برای حق اشتراک ماهیانه آنان تخفیف قائل می‌شوند.

شرکت ارائه دهنده خدمات آی‌پی‌تی‌وی کیفیت تصاویر و سرعت شبکه را تضمین می‌کند و در واقع نیازی به اینترنت کاربران و استفاده از حجم آنان نیست، البته مردم باید مودم و خط تلفن در منزل دارا باشند.

تلویزیون‌ها در دنیا به چه سمتی می‌روند؟

در سایر کشورها پس از تلویزیون خطی (سنتی)، استفاده از تلویزیون کابلی فراگیر شد اما تلویزیون کابلی محدودیت‌های خاص خود را دارد. با ظهور آی‌پی‌تی‌وی و با فراگیری شبکه، استفاده از این تلویزیون مورد استقبال قرار گرفت. هر چند آی‌پی‌تی‌وی از سال 1994 معرفی شد اما استفاده تجاری از آن به 1999 در کانادا بازمی‌گردد. به لطف بسترهای شبکه‌ای در سال‌های اخیر، مشترکان آی‌پی‌تی‌وی در دنیا از 28 میلیون در سال 2009 به 83 میلیون در سال 2013 رسیدند اما با توجه به قدرتمند شدن همان بسترهای شبکه‌ای و با رشد تلویزیون OTT سرعت رشد آی‌پی‌تی‌وی کم شد. تلویزیون OTT همان خدمات آی‌پی‌تی‌وی را در اختیار کاربران می‌گذارد با این تفاوت که کاربر خود باید به دنبال سرعت اینترنت بالاتر باشد تا بتواند با کیفیت بهتری تصاویر را ببیند و البته حجم اینترنت او مصرف می‌شود. تفاوت بارز دیگر OTT این است که این تلویزیون را در هر ابزاری که به اینترنت وصل شود از قبیل لب‌تاپ و موبایل نیز می‌توان مشاهده کرد و نیازی به تلویزیون و دستگاه ست‌تاپ‌باکس نیست.

نت‌فلیکس و اچ‌بی‌او جزو معروف‌ترین شرکت‌های فعال در این زمینه هستند. نت‌فلیکس هم‌اکنون در 190 کشور دنیا خدمات خود را ارائه می‌دهد و بیش از 75 میلیون مشترک دارد. درآمد نت‌فلیکس در سال 2015 برابر 6.77 میلیارد دلار بوده است. سریال‌های برکینگ بد (Breaking bad) و خانه پوشالی (house of cards) از پرمخاطب‌ترین برنامه‌های نت‌فلیکس بوده است.

کشورهای استفاده کننده از خدمات آی‌پی‌تی‌وی را می‌توانید در شکل زیر مشاهده کنید:

آی‌پی‌تی‌وی در ایران؟ نشیب و نشیب...

تاریخچه آی‌پی‌تی‌وی در ایران به سال‌های ۸۴ و ۸۵ بازمی‌گردد‌؛ زمانی که مرحوم وفا غفاریان مدیریت شرکت مخابرات ایران را بر عهده داشت و کمیته‌ای به ریاست او تشکیل شده بود تا تحقیقات و پیگیری‌های لازم در خصوص آی‌پی‌تی‌وی را انجام دهد. پس از فوت ایشان، دوباره از سال 90 با قراردادی که میان سروش سیما و شرکت مخابرات استان تهران امضا شد، کارهایی به صورت آزمایشی انجام شد اما بحث آی‌پی‌تی‌وی از سال 91 جدی‌تر مطرح شد. پیچ‌وخم‌های قانونی از قبیل اینکه آیا آی‌پی‌تی‌وی می‌تواند خصوصی باشد یا در انحصار صداوسیما است یا اگر می‌تواند خصوصی باشد متولی آن صدا و سیما است یا وزارت ارشاد یا وزارت ارتباطات، شروع کار را با مشکل مواجه کرد. نهایتا صدا و سیما متولی این کار شد و مجوزهای لازم را به شرکت‌های خصوصی شرکت کننده در مزایده با شرایطی اعطا کرد. از میان 13 شرکت کننده در مزایده، بالاترین پیشنهاد را کنسرسیوم «برهان مبین،‌ مادیران، هما» با مبلغ 2764 میلیارد تومان ارائه کرد. این مبلغ نشانگر پیش‌بینی درآمد 5 ساله این کنسرسیوم است. مبلغ هنگفتی که هر چند با مبلغ پیشنهادی شخص حقوقی سیزدهم یعنی های‌وب (76 میلیارد تومان) بسیار تفاوت داشت اما به جز های‌وب و شاتل، 11 شرکت کننده دیگر برای اینکه از این بازار عقب نمانند، آن را پذیرفتند! البته های‌وب و شاتل هم به کنسرسیوم دیگری پیوستند تا این بازار را از دست ندهند.

از این میان، صدا و سیما به 5 مجموعه مجوز مشروط داد. صدا و سیما مبلغی به ‌عنوان حق‌الامتیاز یا غیره در زمان عقد قرارداد برای خود پیش‌بینی نکرده ولی ۲۵ درصد از درآمدهای اکتسابی اپراتورهای آی‌پی‌تی‌وی  را در کنار ضمانت‌نامه‌ای معادل پنج میلیارد تومان برای انجام تعهدات دریافت می‌کند. یعنی در واقع طی 5 سال 25 درصد درآمد 2764 میلیارد تومانی 5 مجموعه (حدود 3 هزار و پانصد میلیارد تومان) به صدا و سیما اختصاص می‌یابد. پیشنهاد کنسرسیوم برنده برای زمان‌بندی هم طبق جدول زیر است:

آیا می‌توانیم «جنگ محتوا» را مدیریت کنیم؟

اگر از مشکل زیرساخت و ظرفیت شبکه در حال حاضر برای این کار عبور کنیم، مشکلات دیگری نیز وجود دارد. طبق آمار وزارت ارتباطات در چند روز گذشته، کمتر از 9 میلیون مشترک ADSL در کشور داریم. تأمین ست‌تاپ‌باکس داخلی یا وارد کردن آن از خارج، تغییر فرهنگ مردم برای پرداخت پول جهت تماشای تلویزیون، تأمین محتوای خوب و مدیریت این محتوا از دیگر مشکلات است.

ارائه دهندگان آی‌پی‌تی‌وی سه راه بیشتر نخواهند داشت: 1. پخش برنامه‌های صدا و سیما و شبکه نمایش خانگی، 2. دوبله فیلم‌ها و سریال‌های خارجی، 3. تولید محتوای ناب با فیلم‌ها، سریال‌ها و بازی‌های جدید.

سؤال اساسی این است که با توجه به قانونی که آی‌پی‌تی‌وی موظف است 70 درصد از تولید محتوای خود را از صدا و سیما تأمین کند، آیا 30 درصد محتوای باقیمانده آی‌پی‌تی‌وی آنقدر جذابیت دارد که در 5 سال بتواند برای 5 مجموعه درآمد 2764 میلیاردی (مجموعا حدود 14 هزار میلیارد تومان) را تحقق بخشد؟

آیا با توجه به صدا و سیمای رایگان، شبکه نمایش خانگی ارزان، دانلود فیلم‌ها و سریال‌های روز ایرانی و خارجی در اینترنت، فراگیر شدن برنامه‌های کاربردی و سرویس‌های ارزش افزوده مانند خرید بلیط و پرداخت قبوض و ... روی موبایل، راهی جز تولید محتوا جهت تحقق درآمد آی‌پی‌تی‌وی باقی می‌ماند؟

به نظر نگارنده، در این حوزه دچار یک «جنگ محتوا» هستیم. آی‌پی‌تی‌وی بدون «تولید محتوای ناب» همان وضعیتی را خواهد داشت که در ده سال گذشته داشته است: آزمایشی! زیرا مردم حاضر نیستند از چیزی که عادت کرده‌اند و هزینه کمتری بابت آن می‌پردازند به سرویسی بپیوندند که عادت ندارند و هزینه بالاتری را به آنان تحمیل می‌کند.

محصول اصلی آی‌پی‌تی‌وی، ویدئوی درخواستی است که احتمالا بازی‌های ویدئویی در آینده نزدیک به آن تنه بزند. این 30 درصد محتوای آی‌پی‌تی‌وی چیست که می‌تواند چنین درآمدی را خلق کند؟ ایرانی است یا خارجی؟ آیا توان و ظرفیت تولید این همه محتوا در کشور وجود دارد؟ در نظر بگیرید تشکیلات عریض و طویل صدا و سیما سالانه هزینه‌ای حدود 3 هزار میلیارد تومان دارد. این صدا و سیما به تولید خود ادامه خواهد داد، مکتوبات و رسانه‌های دیجتیال هم از بین نخواهند رفت. اساسا چقدر تولیدکننده محتوای دیگری وجود دارد که بتواند چنین درآمدی را خلق کند؟ درآمدی که منوط به ایجاد ارزش بیشتری از محتواهای فعلی است زیرا مردم قرار است برای آن پول بپردازند! آیا نباید نگران دوبله فیلم‌های غربی و شرقی و هجوم به فرهنگمان باشیم؟ آیا نباید نگران ورود سهل‌تر مهاجمان فرهنگی با ایجاد چند واسطه در فیلم‌های پرمخاطب آی‌پی‌تی‌وی تحت عنوان تهیه کننده باشیم؟ اساسا آیا تأخیر چند ساله و ورود یکباره با عجله اقدام شایسته‌ای است، آن هم با این ابعاد وسیع و هزینه‌های هنگفت؟ به نظر می‌رسد ورود بدون برنامه با این ابعاد یکی از دو شکست را در پی خواهد داشت: یا مردم علاقه‌ای به دیدن برنامه‌های تکراری نشان نمی‌دهند و آی‌پی‌تی‌وی از بین می‌رود یا اینکه به دست خودمان پروژه «نفوذ فرهنگی» را تکمیل می‌کنیم و در جنگ فرهنگی شکست می‌خوریم.

راه حل چیست؟

به نظر نگارنده، راه حل اصلی حمایت از ایجاد شرکت‌های تولید محتوا توسط جوانان بخصوص در حوزه‌هایی مانند پویانمایی و بازی‌های ویدئویی است. این حمایت فقط حمایت مالی نیست و آموزش و تربیت چنین افرادی باید سرلوحه کار قرار گیرد. این کار ممکن است زمان‌بر شود و در برنامه 5 ساله مورد توافق ارائه‌دهندگان آی‌پی‌تی‌وی با صدا و سیما نگنجد؛ چه خوب است که در این برنامه هم تجدیدنظر شود تا بتوانیم از فرصت آی‌پی‌تی‌وی در جهت بهبود فرهنگمان استفاده نماییم، نه اینکه با دست خودمان این فرصت را تبدیل به تهدید نماییم.