پژوهشگروبلاگ شخصی قاسم صفایی نژاد

متن کامل گفتگو را از اینجا بخوانید.

مصطفی پورکیانی: بیش از یک سال است فعالیت‌های فرهنگی و هنری کشور متأثر از بحران کروناست. در این میان‌ برخی نویسنده‌ها و ناشران کشور تصمیم گرفتند به جای خانه‌نشینی، تهدید کرونا را به فرصت تبدیل کنند و با پرداختن به موضوعات مرتبط با شرایط کرونا، آثاری همسو با این حال و هوا را روانه بازار نشر کرده‌اند، برخی از ناشران هم متأثر از شرایط سخت کرونایی با بحران تعطیلی مواجه شده‌اند. به هر حال حوزه نشر طی دوران یک سال و اندی کرونا، پیچیده‌ترین و در عین حال سخت‌ترین دوره‌های خود را سپری می‌کند؛ سال 98 که با گرانی شدید کاغذ برای ناشران و فعالان حوزه کتاب آغاز شد و با تعطیلی مراکز و فروشگاه‌های عرضه کتاب به واسطه جلوگیری از شیوع کرونا در اسفندماه همان سال، به بدترین شکل ممکن برای ناشران به پایان رسید. در سال 99 هم با ادامه شیوع کرونا در کشور اوضاع سخت‌تر از قبل برای اهالی نشر شد و صدمات سنگینی بر پیکره نیمه‌جان نشر کشور وارد کرد که مواردی چون برپایی مجازی نمایشگاه کتاب تهران و اجرای طرح‌های فصلی فروش کتاب تا حدودی جانی تازه به نشر تزریق کرد، با این حال مشکلات اساسی همچنان پابرجاست. از سوی دیگر برخی ناشران که فعالیت خود را بر نشر الکترونیک بنا گذاشته‌اند در دوران کرونا آسیب به‌مراتب کمتری نسبت به سایر ناشران دیدند که نشر صاد یکی از این انتشارات محسوب می‌شود. در گفت‌وگو با قاسم صفایی‌نژاد، مدیر انتشارات به بررسی اوضاع فعلی نشر کشور پرداختیم.

***

* به عنوان نخستین سؤال، طی یک سال و 2 ماهی که کرونا جامعه را درگیر خود کرده است، به حوزه نشر چه آسیب‌هایی وارد شده است؟

در بحران‌های مختلف که گریبان‌گیر جامعه بشری می‌شود، همه فکر می‌کنیم آن بحران به صنعت آسیب وارد کرده است اما واقعیت این است که صنایع گوناگون عموما از نقاط ضعف خود ضربه می‌خورند و نقش بحران‌ها بیشتر در حد نمایان‌کننده آن ضعف است. مثلا یکی از ضعف‌های جدی صنعت نشر در ایران، فروش کتب در نمایشگاه کتاب سالانه است؛ نمایشگاهی که بیشتر از آنکه نمایشگاه باشد، فروشگاه است. طبیعتا تعطیلی نمایشگاه یا به شکل جدید برگزار کردن آن، ناشران را متضرر کرده است. 

یا به طور مثال، دستاوردهای جدید علم در عرصه کتاب الکترونیک یا لااقل فروش دیجیتالی کتاب طی سالیان گذشته از سوی فعالان نشر مانند ناشران، توزیع‌کنندگان، کتابفروشی‌ها و حتی مدیران دولتی جدی گرفته نمی‌شد و با سرعت کمی رشد می‌کرد.  با این شرایط، کرونا آسیب بیشتر و طولانی‌تری به صنعت نشر در ایران نسبت به کشورهای پیشرفته زد که دوره دیجیتالی‌سازی در آنها پیشرفت جدی داشت. 

* در ایام کرونا، با توجه به محدودیت‌ها و شرایط خاص، استقبال مخاطبان از آثار الکترونیک بیشتر شده است، این روند را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

گزارش‌ها حاکی از رشد میانگین سالانه ۳۰ درصدی این بازار در جهان طی ۱۲ سال گذشته و سهم ۲۸ درصدی آن از کل بازار نشر است. این در حالی است که سهم ناشرانی که به صورت الکترونیک هم کتاب خود را منتشر می‌کنند حدود ۷۳ درصد است و درآمدی که از راه دیجیتال برای صنعت نشر فراهم می‌شود، بیش از ۵۰ درصد برآورد می‌شود. این روند در ایران بسیار کندتر است و کمتر از ۵ درصد بازار کتاب ایران، در اختیار کتاب الکترونیک بود.  صنعت کتاب الکترونیک شامل ۳ بخش اصلی است: محتوا، پلتفرم و دستگاه. هر چند که دستگاه‌های کتابخوان در ایران پراستفاده نیست اما در دنیا هم عموما کتاب الکترونیک روی دستگاه‌های دیجیتال پرکاربرد خوانده می‌شود. دستگاه‌های هوشمند در ایران بیش از جمعیت کشور وجود دارد و از این بابت مشکلی وجود ندارد. از نظر پلتفرم هم پلتفرم‌های کتاب الکترونیک عموما حداقل استانداردهای بین‌المللی را دارند. مساله محوری کم بودن رشد این عرصه، به تنوع و تعدد محتوای مورد نیاز مردم بازمی‌گردد که در همه پلتفرم‌ها بویژه تا ۲ سال پیش محل بحث جدی بود. با آمدن کرونا، ناشران وقتی فروش کاغذی کتب خود را راضی‌کننده ندیدید، به انتشار الکترونیک کتب خود در پلتفرم‌ها رو آوردند که همین موضوع در کنار حمایت وزارت ارشاد از کتب الکترونیک، باعث رشد 300 درصدی فروش کتاب الکترونیک در کشور شد. 

* به نظر شما برای ارتقای سطح کیفی و کمی آثار الکترونیک حوزه نشر چه راهکارهایی باید انجام شود؟

 آگاه‌سازی و ترویج کتابخوانی الکترونیک از طریق بازتعریف «مطالعه»، قیمت‌گذاری مناسب کتاب الکترونیک و فراگیر شدن امانت دیجیتال یکی از راهکارهاست. اصلاح و شفاف‌سازی، اجرا و نظارت بر قوانین مرتبط مانند قانون حمایت و یارانه و قانون مالکیت مادی اثر حتما مهم است. همچنین استفاده از فناوری‌ها برای توسعه کتاب الکترونیک حائز اهمیت است؛ مثلا استفاده از کلان‌داده‌ها برای نیازسنجی محتوایی مخاطبان، استفاده از هوش مصنوعی در معرفی کتاب یا ایجاد کتابخانه‌های عمومی دیجیتال. 

البته همه این موارد باید در کنار نقش‌آفرینی بازیگران فعال مانند بخش دولتی، خصوصی، مردم، رسانه‌ها و ناشران در غلبه بر سایر چالش‌های صنعت نشر در نظر گرفته شود. 

* برخی‌ معتقدند روند افزایش انتشار آثار الکترونیک در بلندمدت آسیب جدی به حوزه کاغذی انتشارات وارد می‌کند، نظر شما در این باره چیست؟

 مگر کتاب کاغذی اصالتی دارد که آسیب جدی به آن محل سوال باشد؟ آن چیزی که مهم است، خود کتاب است و محتوای عمیق آن. روزی بر روی پوست آهو نوشته می‌شد و روزی روی پاپیروس و روزی با اختراع دستگاه چاپ، روی کاغذ چاپ شد. حال همان محتوای عمیق می‌تواند روی صفحه‌ای دیگر نمایش داده شود. 

* آیا آثار الکترونیک می‌توانند جای همیشگی انتشارات مکتوب را بگیرند؟

 این نگرانی هم بیهوده است. به نظرم این اتفاق لااقل طی چند دهه آینده نمی‌افتد، هر چند به مرور حتما سهم کتاب الکترونیک بیشتر می‌شود و سهم کتاب کاغذی کمتر خواهد شد اما باید به مصرف محتوای عمیق از سوی عموم مردم فکر کنیم تا سطح تفکر مردم را بالاتر نگه داریم. مابقی ابزاری است که ممکن است روزی باشد و روزی نباشد. 

* درباره پیشینه فعالیت انتشارات صاد به عنوان یک انتشارات الکترونیک توضیح می‌دهید؟

 نشر صاد، اردیبهشت سال گذشته با ۳ شعار شروع به کار کرد: ۱- تمرکز بر نشر الکترونیک، ۲- مشارکت با مردم در تولید و توزیع محتوا و ۳- رویکرد بین‌المللی به مخاطب. 

در نشر صاد سرویس‌های «داستان و روایت»، «فرهنگ و اندیشه» و «نوجوان» را ایجاد کرده‌ایم و الحمدلله از بین حدود ۴۰ کتاب منتشره در سال ۹۹، ۴ کتاب توانستند در همین مدت اندک جایزه کسب کنند. در این راه ذیل نشر صاد، برند خودنویس را برای کشف و پرورش استعدادهای مرتبط با صنعت نشر ایجاد کردیم که الحمدلله آثار آنان به مرور در حال انتشار است و آثاری مانند میرزامقنی گورکن و تنها در سامسون از این نویسندگان نو قلم، طی کمتر از یک سال گذشته، فروش ۱۰۰۰ نسخه‌ای را تجربه کرده‌اند و به صورت کاغذی، متنی الکترونیک و صوتی منتشر شده‌اند.  همچنین برای توسعه کتاب الکترونیک، برند قناری را برای تولید کتب صوتی ایجاد کرده‌ایم که تاکنون حدود ۹۰ کتاب صوتی منتشر کرده است. 

در همه این مسیر صاد و سایر برندها را جزئی از صنایع خلاق دیده‌ایم که باید با سرمایه‌گذاری مناسب و اقدامات شایسته، مسیر استقلال شرکت از بودجه دولتی را به سرعت طی کنند. 

در قالب‌های جدید کتاب الکترونیک مانند داستان گپ (chat story) و کتاب تعاملی (interactive book) هم اقداماتی طراحی کرده‌ایم و در حال اجرا هستیم که بزودی آثار منتشره را مشاهده خواهید کرد.  در حال حاضر تا عید فطر فرصت شرکت در مسابقه چت استوری خودنویس وجود دارد و ان‌شاءالله دوره سوم مسابقه بزرگ خودنویس هم با جوایز ویژه بزودی اعلان فراخوان خواهد کرد. 

* با توجه به شرایط کرونا، انتشارات صاد چه آثاری متناسب با این شرایط منتشر کرده است؟

درباره خود بیماری کرونا سال گذشته، یک مسابقه داستانک‌نویسی به نام «کلمات علیه کرونا» توسط خودنویس برگزار شد که بیش از ۱۹۰۰ داستانک به دبیرخانه جشنواره رسید. بیش از ۸۰۰ داستانک در فضای مجازی منتشر شد و ۲۵۰ داستانک طی کتابی به نام «کلمات علیه کرونا» منتشر شده است که بازگو‌کننده حس مردم در قالب داستانک در روزهای شروع بیماری کرونا است.  همچنین اثر ممتاز «هیولا وارد می‌شود» نوشته مایک دیویس، درباره بیماری‌های اپیدمی و کرونا بتازگی از سوی نشر صاد ترجمه و منتشر شده است. در این کتاب به بررسی نقش نظام سرمایه‌داری در شیوع اینگونه بیماری‌ها با زبانی روان و علمی پرداخته شده است. 

البته که انتشار همه کتب در قالب الکترونیک و صوتی و همچنین فروش دیجیتالی کتب با تخفیفات خوب بدون نیاز  به رفتن به کتابفروشی‌ها هم از اقدامات متناسب با شرایط کروناست که می‌توان در نظر گرفت.